تز (یا پایان‌نامه) پی‌اچ‌دی (PhD) و تز ارشد (کارشناسی ارشد) هر دو پروژه‌های تحقیقاتی دانشگاهی هستند که به‌عنوان بخشی از برنامه‌های تحصیلی تکمیلی انجام می‌شوند. این دو نوع تز تفاوت‌هایی دارند که عمدتاً در عمق تحقیق، اهداف، و نتایج نهایی متفاوت هستند:

۱. عمق و گستردگی تحقیق

• تز ارشد: تز کارشناسی ارشد معمولاً روی یک موضوع تخصصی‌تر متمرکز می‌شود و هدف آن افزایش دانش موجود است. این تز به‌طور معمول کمتر پیچیده و محدودتر از تز دکتری است و انتظار نمی‌رود که نتایج آن به‌طور جدی به دانش موجود اضافه کند.
• تز پی‌اچ‌دی: تز پی‌اچ‌دی باید شامل تحقیقاتی باشد که به دانش موجود در یک حوزه به‌طور قابل توجهی اضافه کند. انتظار می‌رود که تز پی‌اچ‌دی دارای عمق بیشتری باشد و یک نوآوری یا دیدگاه جدید به حوزه تحقیقاتی مورد نظر اضافه کند.

۲. مدت زمان و حجم کار

• تز ارشد: معمولاً در یک بازه زمانی کوتاه‌تر (حدود ۱ تا ۲ سال) انجام می‌شود. حجم کاری کمتری نسبت به تز دکتری دارد و نیاز به بررسی و تحلیل محدودتری دارد.
• تز پی‌اچ‌دی: تحقیقات پی‌اچ‌دی به‌طور معمول چندین سال (حدود ۳ تا ۵ سال یا بیشتر) طول می‌کشد و شامل پژوهش گسترده، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل، و گاهی چندین مرحله از کارهای تجربی است.

۳. هدف و خروجی تحقیق

• تز ارشد: هدف اصلی تز کارشناسی ارشد این است که نشان دهد دانشجو قادر به انجام تحقیق علمی و نوشتن گزارش پژوهشی است. همچنین می‌تواند برای نشان دادن توانایی به کارگیری دانش نظری به کار رود.
• تز پی‌اچ‌دی: هدف تز پی‌اچ‌دی این است که دانشجو نشان دهد می‌تواند به طور مستقل یک تحقیق جامع و نوآورانه انجام دهد که به علم کمک کند. خروجی تز پی‌اچ‌دی باید به گونه‌ای باشد که بتواند به‌عنوان یک منبع علمی منتشر شود و به دانش موجود افزوده شود.

۴. سطح نوآوری

• تز ارشد: نوآوری در تز ارشد معمولاً کمتر است و بیشتر تمرکز بر یادگیری و تسلط بر یک موضوع خاص است.
• تز پی‌اچ‌دی: انتظار می‌رود که نوآوری بیشتری در تز پی‌اچ‌دی باشد و یافته‌های جدید یا روش‌های جدیدی ارائه دهد که در پیشرفت دانش تأثیر داشته باشند.

۵. مستقل بودن تحقیق

• تز ارشد: تحقیق در تز ارشد معمولاً تحت هدایت نزدیک یک استاد راهنما انجام می‌شود و ممکن است بخشی از یک پروژه بزرگتر باشد.
• تز پی‌اچ‌دی: تحقیق دکتری نیاز به سطح بالاتری از استقلال دارد. دانشجو باید بتواند ایده‌های پژوهشی خود را توسعه دهد و به‌طور مستقل آن‌ها را به نتیجه برساند.

به طور کلی، تز پی‌اچ‌دی به عنوان یک پروژه پژوهشی پیشرفته‌تر و جامع‌تر در نظر گرفته می‌شود که نیازمند نوآوری و تحلیل عمیق است، در حالی که تز ارشد بیشتر روی یادگیری روش‌های پژوهشی و بررسی محدودتر یک موضوع تمرکز دارد.